Er is grote maatschappelijk onrust over het stikstofprobleem. Waar gaat dit nu precies over? Het probleem is de neerslag (“depositie” in vakjargon) van stikstofverbindingen in natuurgebieden, waardoor de natuur wordt aangetast. Het gaat om ammoniak uit de landbouw en stikstofoxiden van het verkeer, de industrie en de landbouw (NEMO Kennislink en TNO).

De neerslag van stikstofverbindingen in de belangrijkste natuurgebieden in Nederland, de zogenaamde Natura 2000 gebieden (Rijksoverheid), is al jaren veel te hoog om de natuur in stand te houden. Het kaartje hiernaast (Universiteit Wageningen) laat zien dat de overschrijding van de norm tussen de 5 en 75% ligt. De belangrijkste bijdragen aan de totale neerslag in Nederland komen van de Nederlandse landbouw (ca. 45%), buitenlandse bronnen(ca. 35%) en Nederlands wegverkeer (ca. 6%). Maar dat zegt niet zoveel. Het gaat er uiteindelijk om hoe die bijdragen zijn voor elk natuurgebied afzonderlijk. Dat is op het tweede kaartje te zien. De bijdrage van de landbouw varieert van 1 tot 65%, met de grootste bijdragen in Drenthe, Overijssel, Noord-Brabant en Limburg. De rest komt dus van andere bronnen, die ook op grotere afstand van natuurgebieden kunnen liggen, omdat stikstofverbindingen over lange afstand kunnen worden getransporteerd.

Jarenlang is in Nederland verdere uitbreiding van veestallen, wegen en industrie toegestaan, met extra stikstofneerslag in natuurgebieden met de hoop dat op termijn er door technische ontwikkelingen minder uitstoot zou gaan plaatsvinden. Door een uitspraak van de bestuursrechter is deze praktijk nu verboden, met als gevolg dat momenteel geen vergunningen meer kunnen worden verstrekt voor uitbreiding van stallen, wegen en gebouwen die tot extra stikstofneerslag in natuurgebieden leiden (Rijksoverheid).

De oplossing zal moeten komen van daadwerkelijke vermindering van de stikstofuitstoot van landbouwbedrijven (minder vee, andere praktijken met minder ammoniakuitstoot), het wegverkeer (snelheidsverlaging en diesel vervangen), de industrie (fossiele brandstoffen vervangen door elektriciteit en verlaging van de uitstoot van stikstofoxiden door chemische fabrieken). Door de grote bijdrage van stikstofbronnen op grote afstand van natuurgebieden zullen zowel gebiedsgerichte als landelijke maatregelen nodig zijn (TNO).

Hoe werkt dit door in het klimaatbeleid?

Zoals in een eerdere nieuwsbrief al gemeld, zullen veel maatregelen om de stikstofuitstoot te beperken ook leiden tot een afname van de uitstoot van broeikasgassen. Dus dat is positief. Minder vee leidt tot minder mest en minder uitstoot, langzamer rijden zorgt niet alleen voor minder uitstoot van stikstofoxiden, maar ook dat we zuiniger rijden en minder fossiele brandstoffen gebruiken.

Technische oplossingen die vaak worden genoemd voor het stikstofprobleem, zoals het plaatsen van luchtwassers op veestallen, helpen dan weer niet voor het klimaat omdat deze apparaten veel energie verbruiken en niets doen aan de hoeveelheid dieren.

Het stikstofbeleid laat zien dat pas na een definitieve uitspraak van de rechter de overheid echt pas op de plaats maakt en een rem zet op vervuilende activiteiten. Laten we hopen dat de definitieve uitspraak in de Klimaatzaak op 20 december ook leidt tot een versnelling, en een serieuze aanpak. Het 40puntenplan van Urgenda zorgt niet alleen voor 25% minder uitstoot in 2020, maar dringt ook de stikstofuitstoot flink terug.

Memo van Wageningen Universiteit

Er wordt veel gesproken over kringlooplandbouw dezer dagen. Het moet de oplossing worden van allen problemen die nu door de landbouw worden veroorzaakt: overbemesting, stikstofdepositie, uitstoot van broeikasgassen, insectensterfte, ontbossing door veevoerimport, etc. De Minister van Landbouw heeft een visie gepubliceerd waarin er in 2050 alleen nog maar kringlooplandbouw in Nederland bestaat. Maar hoe werkt dat dan? En is het voor alle problemen een oplossing?

De Universiteit van Wageningen verwoordt het zo: “Kringlooplandbouw houdt in dat we agrarische biomassa en de daarin opgeslagen voedingsstoffen vasthouden in het voedselsysteem. Door nog veel zuiniger om te gaan met schaarse grondstoffen en minder biomassa te verspillen, hoeven minder voedingsstoffen van elders te worden aangevoerd in de vorm van bijvoorbeeld kunstmest en geïmporteerd veevoer. De beschikbaarheid van circulaire grondstoffen bepaalt daarmee de productiecapaciteit en de mogelijkheden voor consumptie die daaruit voortvloeien.”

Met andere woorden: in een gesloten kringloop, blijven veevoer, mest, groente, fruit en dierlijke producten bij elkaar in de buurt. Import van veevoer uit andere werelddelen hoort daar niet bij. Daarmee wordt de import van stikstof gereduceerd, en zal de veestapel moeten krimpen en daarmee daalt de uitstoot broeikasgassen.

Koeien en schapen blijven hiermee nog methaan uitstoten en er ontsnapt nog steeds lachgas uit bemeste bodems, maar in veel mindere mate. Een verdere verduurzaming kan worden gerealiseerd door het terugdringen van het gebruik van pesticiden en door het vasthouden van CO2 in de bodem. Dat laatste kan bijvoorbeeld door het aanleggen van voedselbossen op landbouwgrond, minder ploegen en het ophogen van het grondwaterpeil in veengronden.

Nederland importeert nu veel veevoer, en exporteert ruim 70% van alle vlees, melk en eieren die we hier produceren. Ook eten wij veel buitenlandse producten zoals bananen en avocado’s, maar ook vlees uit Argentinië. Kringlooplandbouw is dus nog ver weg en vraagt een behoorlijke aanpassing. De vraag hoe de overstap naar kringlooplandbouw kan worden gerealiseerd is kort geleden bekeken door de Taskforce Verdienvermogen Kringlooplandbouw.

De conclusie van de Taskforce is een Europese oplossing omdat er intensieve handel in landbouwproducten plaats vindt. En er zijn ook stevige prikkels nodig om boeren op andere productiemethoden te laten overstappen. Een heffing op uitstoot van CO2 en methaan tot de stikstofuitstoot zal waarschijnlijk nodig zijn (Trouw), ofwel een bonus op het vastleggen van koolstof in de bodem.

Afgelopen week bracht het IPCC een nieuw rapport uit. Zeespiegelstijging als gevolg van de opwarming van de aarde stond daarin centraal. De gletsjers en de ijskappen op Groenland en Antarctica smelten steeds sneller en dat draagt nu meer bij aan de zeespiegel stijging dan de uitzetting door warmer wordend water. Aan het eind van de eeuw moet rekening worden gehouden met gemiddeld bijna 1 meter stijging als we er niet in slagen de uitstoot van broeikasgassen wereldwijd naar nul te brengen. Er is bovendien een kans dat dit ook wel aanzienlijk meer zou kunnen worden dan 1 meter (Volkskrant, NRC). Omdat het afsmelten van ijskappen langzaam gaat, zal de stijging daarna doorgaan. In het jaar 2300 moeten we dan rekening houden met zo’n 2 tot 5 meter stijging van de zeespiegel (NRC). Dat roept ernstige vragen op over de toekomst van ons land (Klimaatverandering.org).

Er is veel commotie over de te hoge stikstofneerslag in natuurgebieden. Die is vooral afkomstig van de landbouw (met name de rundveehouderij), maar ook verkeer en industrie dragen bij (CLO). Door een recente uitspraak van de Raad van State kunnen duizenden nieuwe activiteiten die de stikstofneerslag verhogen nu niet doorgaan. Interessant is dat maatregelen die de stikstofuitstoot verminderen ook gunstig zijn voor de uitstoot van broeikasgassen. Halvering van de veestapel zou 5 miljoen ton CO2 schelen. De maximumsnelheid overal naar 100 km/u zou ruim 1 miljoen ton CO2 reduceren (zie ook het 40 puntenplan van Urgenda).

Het antwoord is ja. Maar vroeger kwamen er toch ook hittegolven voor? Het is zo dat de opwarming van het klimaat de kans op hittegolven verhoogt en de maximum temperatuur doet stijgen. Het KNMI heeft uitgerekend dat de kans op hittegolven zoals we deze zomer hebben gehad nu minstens 5, maar misschien wel 200 keer zo hoog is als in de periode 1981-2000. En volgens een analyse van het WorldWeather Attribution Project lagen de maximum temperaturen deze zomer zo’n 1,5 a 3 graden hoger dan zonder klimaatverandering het geval zou zijn geweest. Geert Jan van Oldenborgh van het KNMI: “Als we deze trend doortrekken, komt er een 40-gradenhittegolf zo ongeveer om het jaar”.

Tijdens de dag van de duurzaamheid op 10/10 worden landelijk duizenden kinderen voorgelezen over een duurzaam onderwerp. Al jaren een groot succes! De laatste editie was op dinsdag 10 oktober 2018. Op deze Dag van de Duurzaamheid, werden in Nederland tienduizenden kinderen voorgelezen uit het boek ‘De Kracht van Nieuwe Energie’, dat speciaal voor de Dag van de Duurzaamheid door pabo-studenten is geschreven. Burgemeester Femke Halsema trapte de landelijke Voorleesactie af in Theater De Krakeling in Amsterdam.

10 grootouders hadden zich opgegeven om aan deze actie mee te doen. Ineke Touber was een van hen. Ze heeft voorgelezen op de Boeierschool Lelystad aan groep 7, hieronder te zien.

“Juf Petra Husmann van de Zee-anemoon was heel enthousiast over de voorleesactie en was heel blij met de boeken die ik had meegebracht en op school heb achtergelaten. Ik heb het onderwerp ‘energie’ gekozen en na aandachtig naar het verhaal geluisterd te hebben mochten de kinderen zelf aan de slag met een vragenlijst over het energiebeleid in de klas: gaan de computers tussen de middag uit, wordt de verwarming aan het eind van de dag dichtgedraaid (nee, dus want de verwarming op basisscholen wordt ergens centraal geregeld, hetgeen betekent, vertelde Juf Petra mij, dat ze soms ’s morgens eerst even de ramen open moeten zetten omdat het zo ontzettend warm is) enz. De kinderen werkten met een vragenlijst in groepjes van twee waarna op het bord de antwoorden geturfd werden. Jammer genoeg ging de tijd dus veel te snel om en konden we het project niet helemaal afmaken.  Maar het was ontzettend leuk!
Vanwege de nieuwe privacyregels heeft Juf Petra van achter uit de klas foto’s gemaakt”.

In het zogenoemde Urgenda vonnis van 2015 heeft de rechtbank de Nederlandse Staat verplicht de uitstoot van broeikasgassen in 2020 te reduceren met 25% ten opzichte van 1990. In hoger beroep is dit vonnis in 2018 bekrachtigd. Het Planbureau voor de Leefomgeving heeft op 25 januari een prognose gepubliceerd van de te verwachten uitstoot in 2020. Die zegt dat we bij het huidige beleid de 25% niet gaan halen en uitkomen op ca. 21%. Ook zal het aandeel duurzame energie in 2020 lager uitvallen dan de Europese verplichting die Nederland is aangegaan: 12,2% in plaats van 14%. Dat betekent dat er een groot gat is. De optimistische inschatting vanuit Den Haag is dat er een gat is van zo’n 9 miljoen ton CO2. Urgenda denkt dat het gat groter is op basis van ander onderzoek. Om dat gat te dichten zouden er op korte termijn extra maatregelen moeten worden genomen (zie lijstje met mogelijke maatregelen).
Het kabinet kondigde aan dat er in april maatregelen zullen worden aangekondigd om het gat te dichten. Gezien de grootte van het gat, de tijd die het duurt om maatregelen te realiseren, de kosten die met maatregelen gemoeid zijn en de maatschappelijke weerstand tegen bijvoorbeeld verlaging van de maximum snelheid, zijn meer acties nodig om de 25% reductie te halen. Als Grootouders voor het Klimaat zullen wij blijven hameren op het nemen van concrete maatregelen.